شب یلدا یا شب چله، چه شبی است؟

سابقه تاریخی شب یلدا یا شب چله، به یکی از کهن‌ترین جشن‌های سنتی ایرانی باز میگردد که در آن، گذر از بلندترین شب سال و به دنبال آن شروع بلندتر شدن درازای روزها، که مصادف با دگرگونی زمستان است، گرامی داشته می‌شود. به عبارت دیگر شب چله اگرچه به معنای طولانی‌ترین شب سال است، اما معنا و مفهوم آن در میان ایرانیان با جشن و سرور به طولانی‌تر شدن دوباره روزها (پیروزی نور بر تاریکی) باز میگردد. نام «یلدا» برگرفته از واژه‌ای سریانی به معنای «زایش» و یا «تولد» است که در قرن ۳ میلادی، پیروان آئین میترا یا نور، این وازه را به ویژه در اشاره به شبی که الهه میترا در آن متولد شده بود، به کار گرفته و از آن استفاده می‌کردند. اصطلاح اصلی  آن در پارسی باستان، برای این جشن ناشناخته است، اما اعتقاد بر این است که در زبان فارسی دوره اشکانی و ساسانی، این شب به «زایش مهر» موسوم بوده است. از سوی دیگر به نظر میرسد اصطلاح فارسی «شب چله»،  نسبتاً جدید باشد. و معلوم نیست که کلمه سریانی «یلدا» از چه زمانی به زبان فارسی وارد شده است. شاید به باور برخی کارشناسان تاریخی به اولین گروه مسیحی بازمی گردد که از امپراتوری روم در قرون اول میلادی به سرزمین ایران پناه آورده بودند.

تاریخچه شب یلدا 

چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت کهن و باستانی ایرانی است. ایرانیان درروزگاران دور که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضاد‌های طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کار‌ها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب، تنظیم کنند. به مرور این باور پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیکی و همزیستی بوده که با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش هستند. تاریکی نماد اهریمن بود که در طولانی‌ترین شب سال به اوج قدرت خود می‌رسید و به همین دلیل مردم برای مبارزه با این نیرو‌های اهریمنی، در این شب به برگزاری آیین‌هایی پرداختند که با گذشت زمان جنبه جشن به خود گرفت چرا که نوید پیروزی بر تاریکی پس از طولانی‌ترین شب سال حتمی بود. این آئین به باور بسیاری  در اواسط هزاره دوم قبل از میلاد به فلات ایران و تمدن ایرا نشهری آورده شد، اما قدمت آن را شاید بتوان به حدود ۳ تا ۴ هزار سال قبل از میلاد مسیح بازگرداند.

گویا بعد‌ها شب یلدا و آیین‌ها ی آن به  به آئین ها و استوره هائی بازگشته که  پیامبری در این شب زاده می‌شود، شاید ً داستان‌های زایش مهر در آیین میترائیسم و شاید هم تولد حضرت مسیح (ع) در شب یلدا، متأثر از آن است. با پذیرش دین مبین اسلام توسط ایرانیان، آیین‌های شب چله، کماکان در میان ایرانیان باقی ماند و تاکنون نیز ادامه دارد. امروزه علاوه بر ایران، چله در زمینی هائی چون افغانستان، بخش‌هایی از پاکستان ، هند، کشمیر و تاجیکستان نیز برگزار می‌شود.

تداوم این جشن تاکنون در مقایسه با برخی جشن‌ها و اعیاد بزرگ باستانی دیگر همچون جشن سده و جشن مهرگان نشان می‌دهد که شب چله و جشنی همچون نوروز، احتمالاً مردمی‌تر از دیگر جشن‌های باستانی برگزار می‌شده و مردم عادی به سادگی قادر به برگزاری آن بوده اند. به عبارت دیگر باقی ماندن جشن‌های باستانی همچون شب یلدا در میان مردم عامه تاکنون حکایت از این دارد که از ابتدا چنین آیین‌هایی خاستگاه مردمی داشته اند. به هر حال در این شب، مردم آیین‌هایی را به اجرا در می‌آوردند که به نظر می‌رسد می‌توان از آن‌ها به عنوان آیین‌های اصلی این جشن نام برد. این آیین‌ها عبارتند از؛
گردهم آیی های خویشاوندان، شعرخوانی ، داستان خوانی، فال حافظ شیرازی، از جذاب‌ترین آیین‌ها و رسم های کهن ایرانیان در شب یلدا بوده است که برخی از آنها امروزه کم رنگ شده و یا رو به فراموشی می‌رود.