اردیبهشت – بزرگداشت حکیم خیام نیشابوری

حکیم عمر بن ابراهیم خیام )خیامی( در سال 934 هجری، مقارن با سال 8491 میالدی در شهر نیشابوردر زمان حاکمیت ترکان سلجوقی بر خراسان بزرگ به دنیا آمد. در زادگاه خویش به فراگیری علوم اولیه پرداخت و نزد استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه را فراگرفت. تا جائیکه در سنین جوانی در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. خیام در سال 968 هجری به قصد سمرقند، نیشابور را ترک کرد و در آنجا با حمایت ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد، قاضی القضات سمرقند اثر برجسته خود را در جبر تألیف کرد.
خیام سپس به اصفهان رفت و مدت 81 سال، با حمایت ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، و همراهی جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف آن زمان، در رصد خانهای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحقیقات اصالح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جاللی با محاسبه سال شمسی برابر 363 روز به نام “لقب سلطان ملکشاه سلجوقی” بود. در این تقویم که امروزه هم برقرار است، سال 363 روز و 81 ماه است.
عمر خیام پس از درگذشت ملکشاه وخواجه نظام الملک به دلیل آشفتگی محیط اصفهان را ترک کرد. حکیم از اصفهان راهی خراسان و شهرهای مهم آن به ویژه نیشابور و مرو که پایتخت فرمانروائی سلطان سنجر )پسر سوم ملکشاه( بود، گذراند. مرو یکی از مراکز بزرگ علمی و فرهنگی دنیا به شمار میرفت و دانشمندان زیادی در آن جا حضور داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان به نیشابور و مرو جامه عمل به خود گرفت.

جمع آوری و تدوین: شکوفه اقبالی وثیق، عضو هیئت موسس موسسه آموزش عالی عمران و توسعه

دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری وسیع و بسیار قابل توجه بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین برانگیزی معادلههای درجه اول تا سوم را دستهبندی کرد، و برای معادلههای درجه دوم و سوم هم از راه حلهای عددی و هندسی استفاده کرد، و در نهایت چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهمترین دستاوردهای بشری در تاریخ علم جبر بلکه علوم دیگر دست یابد و راه حلی را که دکارت بعدها )به صورت کاملتر( بیان کرد، پیش برد. استعداد شگرف خیام سبب شد که وی در زمینه های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد.

اما گذشته از اینها، بیشترین شهرت خیام در طی دو قرن اخیر در جهان به دلیل رباعیات اوست که اول بار توسط فیتزجرالد به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد.
رباعیات خیام به دلیل ترجمه بسیار آزاد و برداشت اشتباه از فلسفه و شعر او موجب سوء تعبیرهای غیر واقعی از شخصیت حقیقی وی شده است. حال آنکه اندیشههای واقعی خیام عمیقتر از آن است که با تفسیر ظاهری شعر او بیان شود. خیام پس از عمری پربار سرانجام در سال 385 هجری مقارن با 8844 میالدی، بر اساس منابع موجود در زادگاه خود نیشابور درگذشت و با مرگ او یکی از درخشان ترین صفحات تاریخ اندیشه در ایران بسته شد.

در کارگه کوزه گری بودم دوش
دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش
هر یک به زبام حال با من گفتند
کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من
ورن حرف معانه تو دانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من و تو
چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من